Jevrejska baština u Vojvodini – Groblja i mesta gde su stajale sinagoge

Namera ovog članka i istraživanja nikako nije politizacija ili veličanje nekog naroda, već pokušaj da se ispravi nepravda i od zaborava saćuva važan deo istorije Vojvodine i ovih prostora…

Doseljavanje Jevreja u Vojvodinu je pratilo doseljavanje drugih naroda koje je sprovodila habzburška monarhija posle proterivanja Turaka, i to od prve polovine 18. veka. Uglavnom su dolazili iz severnih delova Ugarske, iz Poljske i manje iz Austrije, u ovu opustelu ali obećavajuću oblast u koju  su pristizali doseljenici da od močvara i besplodne šikare pune malaričnih komaraca stvore jednu od najbogatijih regija Carstva. Jevreji su se uglavnom bavili trgovinom i zanatstvom.  Jevreje je na selidbu pokrenuo netolerantni zakon  FAMILIETATENGESETZ  po kome je samo jednom članu Jevrejske porodice bilo dozvoljeno da se oženi i ima decu. U  gradovima je od dvadesetih godina 18. Veka bilo Jevreja, u Petrovaradinu, Zemunu, Subotici, Pančevu, Vel ikom Bečkereku, ali u manjim mestima ih nije bilo. Stoga bismo mogli kao prvog vangradskog Jevreja Bačke navesti Nisim Samuela (Samuel Judaeus), bakalina po zanimanju, popisanog 1736. godine u Sivcu, gde je došao iz Beograda. Godine 1764. nailazimo na Laurencija Mojzesa u Selenči; posedovao je nešto robe u vrednosti od 180 forinti, 2 krave i 2 zaprežna konja. Živeo je sam. Aron Kasevic je 1765. godine boravio u Krsturu. Njegovu imovinu su činili sitna trgovačka roba vredna 100 forinti i 2 konja. Narednih godina pristizao je sporadično poneki oženjeni muškarac sa porodicom ili su se odvajali mladi parovi i odlazili u druga sela da otpočnu zajednički život. Godine 1767. u Kupusini je zabeležen Isak Jakob, u Kolutu Jakob Hiršl, u Doroslovu Lebl Mojzes, u Veprovcu~ Bernard Heršl, u Apatinu Abraham Fleš, Volf Prosnicer, Lebl Polak, Isak Matiz, Heršl Jakob i Mojzes Heršl. Biće to jezgra kasnije razvijene jevrejske zajednice Bačke. U Banatu su prvi Jevreji bili u Velikom Bečkereku od 1734  i Pančevu, Vršcu. Od sela je prvo bilo Jevreja u Melencima, pa u Srpskom Itebeju, Banatskom Arandjelovu, Alibunaru. Nema sumnje da je u Banatu bilo Jevreja i u vreme Turske vladavine, jer su sultani rado prihvatali Jevreje proterane iz Španije, smatrajući ih blagoslovom za ekonomiju Carstva. U Sremu je takodje bilo Jevreja jos od vremena Rimljana i Turaka, ali se njihovo naseljavanje prati od Austrijskog perioda, Bilo ih je u Zemunu, Sremskoj Mitrovici, Petrovaradinu, a naseljavaju Bingulu, Erdevik, Maradik, Staru Pazovu, Indjiju, i to nakon 1739. kad se Turci vraćaju u Beograd, a jedan deo Jevreja se povlači sa Austrijskom vojskom.  Za vreme vladavine cara Leopolda i u Ugarskoj je 1690. kardinal Kolonić naredio izgon Jevreja iz rudarskih gradova. U vreme Marije Terezije II uvodi se 2, aprila 1741. novi porez Jevrejima, tzv  Tolerancijska taksa (Taxa Tolerantis)  koju su Jevreji prozvali Malkengel (Kraljičin novac) Tolerantni car Josif II (kome je naš Dositej Obradović posvetio svoja „Pisma Haralampiju“) ukida ovu sramnu uredbu, ali je 13 maja 1781. godine izdao naredbu da i Jevreji moraju da koriste službeni jezik države u kojoj žive, i takodje njegovom naredbom    Sistematica gentis Judaecae regulatio 1783. godine su odobrene selidbe Jevrejima u sva mesta osim rudarskih. Takodje je Josifov Patent o Toleranciji (Toleranzpatent)  iz 21 decembra 1781 omogućio Jevrejima da se školuju, da se sele kud hoće osim u rudarska mesta, da studiraju i bave se svim zanatima. To je ponovio i Ugarski sabor 1840,  a Austrougarskom Nagodbom iz 1867 su Jevreji izjednačeni sa ostalim stanovništvom, a 1895. zakonom zvanim „Resepcija“ je jevrejska vera izjednačena sa ostalim verama u carstvu.  U Kraljevini Jugoslaviji su Jevreji bili ravnopravni sa ostalim narodima, ali su bivali optuženi za zaveru kad je ubijen Kralj Aleksandar 9. oktobra 1934., a i dosta njih je proterano jer nisu mogli da dokažu državljanstvo. Pred sam II svetski rat su Jevreji onemogućavani da se školuju i ograničavano im je pravo trgovine prehrambenim proizvodima.

Mučeni Jevrejski narod je od 1941 do 1944 doživeo svoje uništenje u Vojvodini, i skoro nestanak. U Banatu pod vlasću Nemaca  i Sremu  u NDH i Bačkoj u Hortijevoj Madjarskoj. U velikom delu Bačke kao i samoj Madjarskoj Jevreji su do 1944. imali relativno miran život. Hitler je okupirao Madjarsku koja je tražila naćin da se sa Saveznicima dogovori i izadje iz rata. Deportaciju 430 000 Madjarskih Jevreja je nadgledao lično Adolf Ajhman visoki oficir SS –a.

U II svetskom ratu je stradalo 85 % Jevreja iz Vojvodine, a ostatak njih je uglavnom odselio u Izrael i SAD. Ostale su sinagoge i groblja. Od  sedamdeset  i tri  sinagoge svega nekoliko su porušili nacisti. U Banatu su nacisti porušili sinagoge u Velikom Bečkereku, Čoki, Begejcima i Ečki, u Sremu ustaše ruše sinagoge u Rumi, Indjiji, Staroj Pazovi, Sremskoj Mitrovici i Šidu. U Zemunu su bile dve sinagoge,  Sefardska, Jevreja doseljenih iz Španije, koja je stradala u bombardovanju od strane saveznika 16 aprila 1944, a Aškenaska i danas postoji i u njoj je kafana. U  Bačkoj Hortijevci nisu porušili nijednu sinagogu. Ostale su četiri. U Subotici, Novom Sadu, Apatinu i Zemunu, kao i kućna sinagoga u kaštelu Ingus u Hajdukovu  kod Subotice.  Pod izgovorom da nema Boga (a  nema ni Jevreja) nove vlasti u Vojvodini su porušile preko pedeset sinagoga. Ako u ovo razaranje uključimo rušenje sedamdeset crkava, rimokatoličkih, evangeličkih i reformatskih, kao i stotine  baroknih kapela, baroknih zgrada iz 18. i 19. veka, dvoraca i uličnih kipova,  razmere uništavanja u Vojvodini (koje nije stalo ni danas) su ogromne.  Iako je tada važilo ono „majko nema Boga, reko drug komesar“ nijedna pravoslavna crkva u Vojvodini  posle 1944. godine nije porušena.

Groblja su takodje stradala kao i ostala baština Jevreja. Moj zadatak je bio da obidjem te likacije i fotografišem sta je ostalo i ako je ostalo. U nekim mestima  se više niko i ne seća da je bilo groblja, na tom mestu je njiva ili su kuće. U nekim selima su jevrejska groblja bila uz rimokatolička. Primeri su Erdevik, Horgoš, Martonoš, Bogojevo, Temerin, Zemun, Šid, Debeljača, neka uz evangelička, kao u Kovačici, Staroj Pazovi, Kisaču…ili uz pravoslavna, kao u Mandjelosu, Kulpinu, Moroviću, Višnjićevu, Mokrinu..a u najviše mesta su bila odvojena i negde udaljena od naselja po kilometar dva, kao u Bačkom Brestovcu, Zmajevu, Banatskom Arandjelovu, Djali, Mladenovu, Ečki, Crnoj Bari, Karavukovu,  a ima ih i koja su bila u okvirima naselja na posebnoj parceli, kao u Ratkovu, Bečeju, Bačkoj Topoli. Tokom mojih  istraživanja me je posebno zaintrigirala situacija u Čurugu, Gospodjincima i Žablju. Jevreji iz pomenutih mesta  su stradali sa komšijama Srbima u raciji 1942. Posleratna osveta meštana  nad onim što je ostalo iza Madjara (groblja u sva tri  mesta, rimokatolička crkva u Čurugu) nije mimoišla ni Jevrejska groblja koja su takodje uništena. U Žablju osim starih ljudi niko i ne zna da je tu bilo Jevreja, niti bilo ko zna da je tu bilo groblja. Tu su mi pomogle stare mape Ugarske iz 1910.godine i Madjarske iz II svetskog rata. U Žablju je groblje bilo pored nemačkog evangeličkog, sa desne strane zemljanog puta, dok je rimokatoličko groblje, takodje  razlupano stajalo levo. Tu postoji šikara, ali ni kamen nije ostao. Dok na rimokatoličkom groblju ima preostalih delova spomenika.  U Čurugu je na lokaciji Jevrejskog groblja  smeće i šut.  Seoska groblja tamo gde nisu uništena i gde spomenici nisu razvučeni (popoločavanje svinjaca, putića do bunara, ili jednostavno za temelje kuća nili ćuprije) su zapuštena i zarasla u šiblje. U selima sa većinskim madjarskim i slovačkim stanovništvom su uglavnom ostala, negde zarasla u šiblje, a negde  uredjena, kao  na primer u Debeljači, Laliću, Padini, Čantaviru.

Bilo mi je najteže pronaći  neka groblja, posebno u selima gde je posle 1945. promenjeno stanovništvo, ili gde su groblja izvan sela. Mladi, uglavnom, ne znaju ništa osim imena sela u kojem žive. Stariji znaju, ali mešaju Jevreje sa „Švabama“ (rimokatolici, evangelici) ili sa Nazarenima, Adventistima..čija groblja takodje postoje i to uglavnom blizu Jevrejskih, jer za vreme Kraljevine SHS pravoslavna crkva u nekim selima nije tolerisala sahranjivanje „novoveraca“ na seoskim grobljima.  Bilo je i slučajeva kad me, iz neznanja a u želji da pomognu meštani  pošalju na staro pravoslavno groblje. Tu je pomoć starih mapa, gde me obraduje ono „Juden friedhof“ (Jevrejsko groblje), kao i pomoć lokalnih entuzijasta, hroničara sela ili sveštenika.  Različita su iskustva. Negde postoji samo uspomena na Jevreje i lokacija koju je neko preorao i pridodao svojoj njivi (Kruščić u Bačkoj, Gospodjinci, Dobrica u Banatu (u Dobrici je lokalni biznismen  posle demokratskih promena 2000.- te kupio zadrugu u čijem krugu su bila nemačko i jevrejsko groblje i preko noći bagerom unistio groblja i preorao parcelu), Zmajevu, Kljajićevu, Prigrevici…Negde su na groblju naselja, kuće, zgrade. Takav je slučaj i sa mnogim nemačkim grobljima, gde su sad naselja. Indjija, Bački Jarak…a Jevrejska groblja su sad kuće ili nekakvi sportski  centri, bazeni kao u Bajši, Bajmoku, Srpskom  Miletiću, Starom Vrbasu, Indjiji,.. U Vršcu je groblje premešteno sa lokacije na gradsko groblje, a lokacija je zakorovljen prazan plac na kome se legu zmije. U Zrenjaninu je takodje premešteno groblje za potrebe Naftagasove poslovne zgrade. Premeštanje je rezultiralo „isparavanjem“ polovine mermernih spomenika, a postamenti su nadjeni bačeni na jednoj deponiji.  U Ravnom Selu (nastalo spajanjem Starih i Novih Šova)  postoji lokacija groblja za koju znaju svi i ne kriju da su spomenike razvukle komšije za  pravljenje staza. Inače, pomenuto selo je imalo dva velika  groblja reformatsko – evangelička, ili  nemačka, kao i dve crkve, reformatsku i evangeličku. Od grobalja nije ostalo ništa, na velikom groblju  u bivšim Novim Šovama, nekada  čisto nemačkom selu, nema ni jednog kamena. Tu je ledina veličine stadiona zarasla u šiblje, ali nijednog traga od spomenika, i osim tri betonske humke poput bunkera koje niko nije mogao da odnese i stoje  pored puta, nikakvog  dokaza  nema  da je to groblje. Kakva je to sila razvukla spomenike i opsege od cigle i betona …i kome je to uopšte  trebalo?

 Crkve su takodje porušene kao i sinagoga. Tamo gde su groblja ostala mnoga su u jadnom stanju. Većina spomenika je odneta,  negde su i polupani, ili popadali. U Baču  je groblje devastirano, ali postoji,  kao u Višnjićevu u Sremu,  U  Boki u Banatu nema ni kamenčića u šiblju, u Crnoj Bari i Torku  u Banatu, u Pačiru u Bačkoj, u Mladenovu,  takodje. Očuvana i uredjena seoska groblja u Čantaviru (okruženo dvorištima kuća, ali nijedan spomenik nije taknut), Staroj Moravici, Stanišiću, Debeljači, Ratkovu, Čoki, Kisaču, Laliću, Crvenki, Novom Vrbasu,  Staroj Pazovi,  Čonoplji, Bačkom Monoštoru.. .  su bila najlakši zadatak. Takodje i u gradskim sredinama poput Zemuna, Novog Sada, Sombora, Bačke Topole, Sente, Kikinde, Pančeva, Bečeja, Sremske Mitrovice, Bačke Palanke..Bilo je i iznenadjenja. U Sanadu na severu Banata  postoji samo lokacija, a spomenike je u Mesnu zajednicu sklonio djakon srpske pravoslavne crkve, moj drug Dule Jančić. U Savinom  Selu, bivšoj Torži je ogromno nemačko evangelističko  –  reformatsko groblje uništeno do neprepoznavanja, spomenici su razvučeni, a Jevrejsko koje je na uglu nemačkog nije ni taknuto, samo je zaraslo u šiblje. U Svetozaru Miletiću, u Bačkoj je groblje u dvorištu jedne kuće i ljudi ga održavaju koliko mogu, a čak i ne znaju nista o Jevrejima da ih je bilo u selu.

  Ono sto mi je nekako delovalo najtužnije je da  se većina mestana sela više i ne seća da su tu živeli Jevreji ili Nemci (iako je Nemaca bio mali procenat) ili neki drugi. O Jevrejima nema nikakvih zapisa,  a u novim knjigama,   istorijskim hronikama sela koje su često  nacionalno obojene i gde se drugi narodi, posebno Nemci pominju u negativnom kontekstu, a Austrija, Austro – Ugarska i Ugarska kao okupacione sile, Jevreji se uopšte ne spominju. Osim ako ih je bilo u većem broju, kao na primer u Bajmoku.  Ipak, od nečega se moralo krenuti. To su na prvom mestu popisi stanovništva. Ugarski (Austro – Ugarski) iz 1910 i iz Kraljevine SHS iz 1921. Tamo gde konstantno u oba popisa ima Jevreja moralo je postojati groblje i sinagoga. Tako da ima nekih  140 mesta gde je vredelo potražiti groblje. U sedamdesetak gde su bile i sinagoge, jer je Jevreja   bilo više. U pronalaženju lokacija,  su bile od pomoći stare mape  koje su Madjarski istoričari digitalizovali pa ih ima i na internetu. Posebno Bačke, koja je mapirana 1942  i postoji digitalizovana. Osim mapa dobrodošla je pomoć lokalnih entuzijasta koji su se interesovali za prošlost sela,  a onda i starijih meštana.  Interesantan je detalj iz  Pivnica u Bačkoj.  Lokalni hroničar me je odveo na jednu ledinu pored evangeličkog slovačkog groblja tvrdeći da je Jevrejsko uništeno 2004! Srećom nije bio u pravu. U  sledećem prolasku kroz Pivnice sam otišao na to groblje, nešto me je vuklo. Samo 20 metara od pomenute ledine u žbunjaku veličine tridesetak kvadratnih metara je bilo Jevrejsko groblje, netaknuto. U medjuvremenu su Slovaci  očistili i uredili i Jevrejsko groblje. Inače i  mesta u Vojvodini  sa slovačkom većinom su sačuvala Jevrejska groblja, osim Kovačice, gde je JNA na toj lokaciji izgradila objekat, ali su spomenici preneti na obližnje evangeličko groblje.  Lalić, Padina, Stara Pazova, Selenča, Pivnice, Kisač. I lako ih je bilo pronaći. Ostalo je bilo zavlačenje u žbunje, pretraga lokalnih šikara. U Novoj Crnji  u Banatu na dva rimokatolička groblja koja nikako nisu mala sam tražio dobra dva sata i kad sam hteo da odustanem, samo da zavirim u još jedan žbunjak i nadjem. Posle razočarenja u Srpskom Itebeju, gde se groblje nalazilo izmedju katoličkog i pravoslavnog, ali je uništeno zbog izgradnje seoske kapele, Nova Crnja je dobrodošla. Sa mojim saznanjima su upoznati Savez jevrejskih opština u Beogradu, Jevrejska opština u Novom Sadu kao i pojedine osobe iz Izraela poreklom iz bivše Jugoslavije, sa željom da bar nešto ostane.

                                                                            Neven Popović,  Zemun